Fundacja białuckiej parafii
Parafię białucką ufundowali Krzyżacy w roku lokacji wsi, tj. w 1371 roku. W tym samym czasie został wzniesiony kościół pod wezwaniem św. Jakuba. Do podlegającej początkowo diecezji pomezańskiej należały następujące wsie : Białuty, Wola Białucka, Dźwieżnia, Sochy i Purgałki.
Białuty a reformacja
Skutkiem sekularyzacji Prus i wprowadzenia protestantyzmu było przybycie ok. 1530 r. do wsi proboszcza ewangelickiego, co z kolei wywołało podział religijny wśród mieszkańców. O utrzymanie kościoła katolickiego wytrwale walczyła dziedziczka Białut, wdowa po właścicielu Tomaszu Narzymskim. W 1562 r. doszło nawet do zabicia proboszcza ewangelickiego. Wreszcie w roku 1577 w postanowieniu synodu prowincjonalnego w Piotrkowie katolików parafii białuckiej objęto duszpasterską opieką diecezji płockiej. Jednak w 1578 r. powstała w Białutach parafia ewangelicka i przejęto świątynię katolicką. Pozytywnym tego następstwem było założenie przy białuckim kościele szkoły przez luteran.
Do obowiązków nauczyciela tej szkoły należało śpiewanie w kościele, nauczanie katechizmu oraz wykładanie ewangelii. Pod koniec XVI wieku pojawili się w Białutach baptyści, jednak szkolni wizytatorzy zabronili śpiewania w szkole i kościele ich pieśni. O odzyskanie kościoła i przywrócenie parafii katolickiej w Białutach starał się dalej Stanisław Narzymski – syn Tomasza, który w 1593 r. usunął ze świątyni protestantów i przywrócił tu na stałe parafię katolicką, która należała do dekanatu janowskiego diecezji płockiej.
Augustianie, drewniany kościół, zaraza
W 1605 r. powstała w Białutach placówka augustianów, którzy siedzibę swą mieli prawdopodobnie w Ciechanowie. Mieli oni tu prowadzić misje. Jednak placówka ta utrzymała się tu tylko kilka lat, ponieważ spadkobiercy fundatora nie wywiązali się za zobowiązań materialnych. W 1700 r. synowie Jana Narzymskiego: Adam, Władysław i Stanisław, którzy przejęli dobra białuckie, ufundowali tu kolejny drewniany kościół (poprzedni pochodził podobno z 1610 r.) i zostali jego patronem. Nie wiadomo natomiast, czy kościół ten został całkowicie wykończony ze względu na panującą tam w 1709 r. zarazę przywiezioną przez pielgrzymów, którzy przybyli do Białut na odpust św. Jakuba odbywający się 25 lipca. Wiadomo, że kościół ten został konsekrowany w 1713 r. przez biskupa płockiego Ludwika Załuskiego.
Białuty w świetle protokołu wizytacji generalnej dekanatu (1781 rok)
Więcej o parafii białuckiej dowiadujemy się z protokołu wizytacji generalnej dekanatu janowskiego, przeprowadzonej w 1781 r. przez archidiatona pułtuskiego diecezji płockiej, ks. Jakuba Jasieńskiego. Wiadomo, że do parafii należały Białuty, Dźwierznia. Katoliccy mieszkańcy Woli Białuckiej uczestniczyli w nabożeństwach odprawianych w Białutach, a ewangelicy – w Zborowie. Teren parafii zamieszkiwało 173 katolików „zdatnych do komunii” i 45 „niezdatnych” oraz 7 ewangelików.
Do spowiedzi wielkanocnej przystępowało ok. 250 osób, także z odleglejszych terenów Prus. W kościele były trzy ołtarze. Większy ołtarz w niższej kondygnacji zdobił obraz Narodzenia, a w wyższej Przemienia Pańskiego. Nowe, nie malowane jeszcze ołtarze zdobiły obrazy: po prawej stronie obraz przedstawiający św. Mikołaja, po lewej – Koronowanie Pańskie.
Kościół wtedy posiadał pięć okien, w niektórych były potłuczone szyby. Przy kościele była nowa dzwonnica z dwoma 100-funtowymi dzwonami. Do plebanii należały trzy pola siewne w Napierkach, Woli Białuckiej i Uniszkach. Na terenie parafii panowała na ogół zgoda, nie było kłótni na tle wyznaniowym, zważywszy że była to katolicka parafia na terenach protestanckich Prus Książęcych.
Nie zmuszano tu ewangelików do uczęszczania na katolickie nabożeństwa i na odwrót – nie odprawiano katolickich nabożeństw w świątyniach ewangelickich.
1884 rok – budowa aktualnego kościoła
Kolejny kościół został wzniesiony w 1884 r. i służy parafianom do dzisiaj. Jest to kościół pod wezwaniem Św. Jakuba Apostoła. 23 stycznia 1887 r. kościół został poświęcony przez księdza kanonika Klawittera. Około 1890 roku wzniesiono przy kościele plebanię będącą obecnie obiektem zabytkowym parafii.
W 1907 r. katolicka parafia Białuty liczyła 870 osób (wyłącznie Polaków), w 1910 r. – z 900 parafian z czego 600 było Polakami, a już w 1912 r. z 908 wszystkich parafian 500 było Mazurami.
I wojna światowa – spalenie dworu i uprowadzenie ks. proboszcza Marchlewskiego
Po wybuchu wojny w 1914 r. wkroczył do Białut oddział kozacki, który spalił dwór i zabudowania proboszczowskie, wtedy także został uprowadzony do Mławy ksiądz proboszcz Marchlewski – uwolniony później za wstawiennictwem ks. kanonika Sokolika.
W 1918 r. z rozkazu władz niemieckich na cele wojenne zostały zabrane z kościoła dwa dzwony i piszczałki organowe.
Księża białuccy na przestrzeni dziejów
Kościół w Białutach po reformacji przekształcił się z katolickiego w ewangelicki, jednak przez długi czas urząd proboszcza pozostawał pusty; jeszcze w 1559 roku parafianie prosili o duchownego, na którego czekali już od wielu lat, a jedynie księża z Narzymia i Działdowa odprawiali tu niekiedy nabożeństwa.
Właściciel ziemski Narzymski, sam wyznania katolickiego, wyraził zgodę na ponowne obsadzenie stanowiska proboszcza i obiecał również, że zwróci przywłaszczone sobie 4 włóki kościelne. Wreszcie w Białutach pojawił się proboszcz Albrecht, jednak tuż przed Wielkanocą 1562 roku zamordował go służący Narzymskiego. Po nim urząd proboszcza sprawowało jeszcze dwóch duchownych ewangelickich: Valentinus z Przasnysza, od 1563 do co najmniej 1578 roku, oraz Bartel Kulwitz, który w 1588 roku prawdopodobnie opuścił swoje stanowisko i przeniósł się do Jedwabna.
O księżach katolickich źródła podają niewiele informacji. W dokumentach wymienieni są: Dutkowsky lub Putkowsky (1677–1687), Jakob Szielkowski (1718–1725), Kasimir Baranowski (1765–1770), Anton Grodcziki (1811–1831, zm. 26 października 1831 r.), Adalbert Czackert (1831–1835), Schulzen (1835–1845), Pawlowski (1848–1857), Eduard Klawitter (1858–1860, wcześniej był wikarym w Gniewie, a w 1860 r. przeniósł się do Śliwic), Karl Gustav Holtzer (1863–1872, ur. 26 czerwca 1805 r.), Podlaszewski (1886), Binerowski (1891), Casina Leonardus Marchlewski (przed 1914 r.). Niewiele wiemy o budynku kościelnym.
Świątynie białuckie i struktura kościelna
Podczas zamieszania związanego z wprowadzaniem reformacji Narzymscy zabrali dzwon, ornat i inne przedmioty, co do których rościli sobie prawa własnościowe przynależne patronom kościoła. Kościół zatem był chyba dosyć ubogi.
W 1700 roku wzniesiono nową świątynię, którą w 1731 roku poświęcił biskup płocki. Jednak około 1860 roku przedstawiała już tak zły stan, że przy wietrznej pogodzie nie dało się w niej odprawiać nabożeństw i w 1863 roku w ogóle ją zamknięto; potem jednak jeszcze raz przeprowadzono remont budynku. Pomimo to wkrótce potrzebny był nowy kościół, który wzniesiono w 1884, a w 1887 roku poświęcono.
Pobudowano go z cegły, wyposażając w trzy ołtarze i umieszczając sygnaturkę na pokrytym miedzią dachu hełmowym w stylu włoskim. Obok stała drewniana dzwonnica.Patronat nad kościołem, odkąd Narzymscy przeforsowali to siłą, sprawował właściciel Białut.
Gdy w 1784 roku hrabia Kasimir Krasno von Krasinski przy sprzedaży Białut usiłował wydzielić dla kościoła 7 włók w Sochach i przenieść patronat na biskupa płockiego, nie zgodzono się na takie postanowienia w umowie kupna. Dopiero w 1869 roku władza patronacka przeszła z właściciela dóbr rycerskich Oelricha na biskupa chełmińskiego.
Do wybuchu wojny światowej struktura kościelna nie uległa większej zmianie. Odparto próby polskiego katolickiego proboszcza Marchlewskiego w Białutach, aby w Iłowie i Kraszewie zainstalować kapelanów katolickich, gdyż, słusznie, obawiano się, że staliby się oni punktem wsparcia dla polskiej agitacji. Przeciwnie, okazało się konieczne wkroczenie na pole działania Marchlewskiego i założenie w Białutach kościoła ewangelickiego w celu opieki nad coraz liczniejszymi ewangelikami i umocnienia tam niemczyzny.
Gdy w 1901 roku na pamiątkę koronacji sprzed 200 lat króla pruskiego utworzono fundusz na rzecz budowy kościołów na obszarach zagrożonych, 12 tysięcy marek z tego zasobu wyasygnowano właśnie na kościół w Białutach. Właściciel dóbr rycerskich Alfred Oehlrich podarował grunt pod budowę świątyni, plebanii i cmentarza, dobrowolnie wziął na siebie także wszystkie służby ręczne i sprzężajne oraz przekazał dodatkowo 6 tysięcy marek w gotówce. Związek Gustawa Adolfa udzielił dalszego wsparcia w kwocie 4 tysięcy marek.
I tak 10 maja 1904 roku położono kamień węgielny, a budowa prowadzona przez mistrza murarskiego Schulza z Nidzicy postępowała tak szybko, że nowy kościół jubileuszowy udało się poświęcić 20 grudnia 1904 roku. Już w 1902 roku utworzono okręg duszpasterski, obejmujący Białuty, Pruski, Dźwierznię, Krokowo, Wolę, Grabowo i Napierki; zatrudniono także jako kaznodzieję pomocniczego Roberta Assmanna, urodzonego 25 maja 1873 roku.
1 października 1905 roku okręg duszpasterski przekształcono w gminę kościelną, która najpierw urzędem proboszczowskim połączona była z Zaborowem, ale w 1907 roku została usamodzielniona.W 1904 roku Assmann objął stanowisko proboszcza w Szymonce, a do Białut przybył Bernhard Czekay, W 1912 roku zarządcą parafii został Heinrich Heldt. Gdy w 1916 roku przejął on probostwo w Narzymiu, gmina w Białutach pozostała pod jego pieczą i odtąd duszpasterstwo nad gminą sprawowali duchowni z Narzymia.
Białuckie cmentarze
W parafii białuckiej istnieje 6 cmentarzy. W samych Białutach znajdują się następujące cmentarze: przykościelny – rzymskokatolicki z 2 połowy XIV w., nieczynny ewangelicki, również nieczynny ewangelicki z XIX w., parafialny rzymskokatolicki z 1934 r. oraz znajdujący się w lesie białuckim wojenny cmentarz z 2 połowy XX w. W Dźwierzni istnieje jeszcze jeden cmentarz – choleryczny z 2 połowy XIX w., nieczynny.
Opracował Piotr Grzymkowski